Sáng nay, tiết trời Hà Nội se lạnh 22.4°C, mây mù giăng kín như tấm chăn bông phủ kín thành phố. Tôi dắt tay con gái 7 tuổi đi bộ đến trường – quãng đường ngắn chỉ vài bước chân quen thuộc – khi con bất ngờ hỏi: ‘Bố ơi, sao hôm qua bạn Lan nói tương lai không còn mùa đông nữa?’. Trái tim tôi thắt lại. Tôi vừa đọc một bài báo cảnh báo: chúng ta đang tiến vào thời đại của hai ‘điểm tới hạn’ không thể quay đầu – biến đổi khí hậu và trí tuệ nhân tạo bao trùm – nhưng bộ não con người lại chưa sẵn sàng để đối mặt. Điều đáng sợ nhất? Chúng ta đang dần đánh mất thứ quý giá nhất: ‘quyền làm chủ’ – khả năng tự đưa ra quyết định cho gia đình mình. Các cụ ta từng nói: ‘Biết người biết ta, trăm trận không nguy’. Hôm nay, cha mẹ Việt có thể giữ quyền làm chủ này bằng cách nào? Hãy cùng nhau thắp lên ngọn lửa hy vọng giữa cơn bão này!
‘Điểm Tới Hạn Kép’: Khí Hậu & AI Thay Đổi Gia Đình Việt Ra Sao?
Các bạn biết không? Khi tôi đọc bài báo về hiệu ứng xói mòn quyền chủ động – khi cha mẹ và con trẻ dần mất tiếng nói của mình, tôi đã chạy ngay ra ban công ngắm dòng người tất bật dưới phố. Nhìn các em học sinh đeo tai nghe AI dịch thuật khi qua đường, tôi bỗng giật mình nhớ trận ngập lịch sử năm ngoái ở TP.HCM.
Cái nóng oi bức mùa hạ, những cơn mưa bất chợt cuốn trôi cả làng chài ven sông Hồng – đó không phải viễn cảnh xa vời mà là cuộc sống hàng ngày của hàng triệu gia đình Việt. Trong khi đó, các con tôi đang làm quen với thế giới qua những ứng dụng thông minh: toán học có app giải từng bước, tiếng Việt có chatbot đọc thơ. Tuyệt vời ư? Đúng! Nhưng liệu chúng ta có đang vô tình dạy con ‘tắt’ não bộ khi giao phó mọi thứ cho máy?
Các nghiên cứu mới chỉ ra: khi trẻ quá phụ thuộc vào AI, kỹ năng tư duy phản biện như ngọn nến giữa gió. Như trường hợp học sinh dùng ChatGPT quá mức rồi điểm số tự dưng ‘bốc hơi’ – cảnh báo không thể xem thường! Điều làm tôi đau đáu: chúng ta đang đứng trước ‘điểm tới hạn kép’ mà vẫn hành xử như thể có vô số thời gian. Hãy nhớ nhé: ‘Mưa không đổ một làn mây, họa không từ một nguồn’! Khí hậu và AI đang thay đổi cách chúng ta sống, nhưng cha mẹ Việt vẫn có thể định hướng.
‘Quyền Làm Chủ’ Gia Đình Việt: Có Đang Lụi Tàn Trước AI?
Thật không thể tin nổi khi chính tôi cũng mắc bệnh ‘đổ thừa công nghệ’! Hôm qua, con gái hỏi cách trồng rau mầm, tôi vội vàng: ‘Để bố hỏi Google’. Và rồi tôi nhận ra: từ khi có AI, chúng ta đã giao phó quyền suy nghĩ cho máy một cách vô thức. Cha mẹ ơi, có bao giờ chúng ta check app dự báo thời tiết 5 lần trước khi cho con đi học, dù chỉ nhìn lên trời cũng thấy rõ mưa nắng?
Đó chính là hiệu ứng xói mòn quyền chủ động – khi cha mẹ và con trẻ dần mất tiếng nói của mình đang âm thầm xâm chiếm góc bếp, phòng học, cả tâm hồn chúng ta! Đặc biệt ở Việt Nam, nơi văn hóa ‘cha mẹ biết điều tốt nhất’ đang va đập với làn sóng công nghệ, câu hỏi này càng nóng hổi. Bạn có nhớ cảm giác tự hào năm nào khi dạy con đọc bản đồ giấy?
Giờ đây, cả gia đình chỉ biết bám GPS như bám phao cứu sinh. Nghiên cứu từ Microsoft và Carnegie Mellon cảnh báo: cứ 1 giờ dùng AI trợ giúp, khả năng tư duy độc lập của trẻ lại suy giảm 5%. Tệ hơn, các em không hề nhận ra điều này – giống như con cá không thấy nước!
“Nhưng đừng hoảng loạn các bạn ơi. Cố GS Trần Đại Nghĩa từng dạy: ‘Muốn mạnh, phải có gốc’. Quyền làm chủ không mất đi đâu, nó chỉ đang ngủ yên trong mỗi người cha, người mẹ Việt! Làm cha mẹ Việt, chúng ta có sức mạnh để giữ gìn điều này.”
Vậy làm sao chúng ta thức tỉnh và lấy lại quyền chủ động? Hãy bắt đầu với 3 bước vàng sau đây.
3 Bước ‘Vàng’ Để Cha Mẹ Việt Hồi Sinh ‘Quyền Làm Chủ’ Gia Đình
Sau khi tỉnh ngộ, tôi quyết tâm thay đổi từ những điều nhỏ nhất. Bước thứ nhất: BIẾN CÔNG NGHỆ THÀNH BẠN ĐỒNG HÀNH, KHÔNG PHẢI CHỦ NHÂN. Ví dụ mỗi tối, thay vì hỏi AI ‘Hôm nay nấu gì?’, cả nhà cùng mở app dự báo thời tiết, thảo luận: ‘Mưa thế này nên nấu canh chua hay lẩu?’ – con gái tôi reo lên: ‘Làm bánh xèo cho nóng bụng!’. Tôi liền nhắc: ‘Hay thử biến tấu với kimchi kiểu Hàn để ấm áp hơn đấy?’. Quá tuyệt!
Bước thứ hai: CHẠM VÀO THẾ GIỚI THỰC. Khi trò chuyện về biến đổi khí hậu, tôi dẫn con ra vườn nhà bà ngoại ngắm mạ non. Cầm hạt giống trên tay, con thốt lên ‘Bố ơi, con hiểu rồi! Cây lúa cần nắng mưa đúng mùa’. Chúng ta hãy dạy trẻ: AI chỉ là tấm bản đồ, còn trải nghiệm sống mới là con đường. Điều tuyệt diệu nhất hôm qua: cả nhà tắt điện thoại 1 giờ, cùng chơi ô ăn quan dưới gốc xoài. Tiếng cười giòn tan, ánh mắt con rạng ngời – lúc đó tôi biết: ‘quyền làm chủ’ đang trở về!
Bước thứ ba: TẠO ‘LÀNG TRẺ EM THÔNG MINH’. Tôi cùng các bậc phụ huynh trong xóm thành lập nhóm nhỏ: cuối tuần cùng các con trồng rau sạch, vừa học về khí hậu vừa rèn tư duy. Nhớ nhé các bạn: ‘Một cây làm chẳng nên non, ba cây chụm lại thành hòn núi cao’! Đừng bao giờ quên: đứa trẻ biết đặt câu hỏi ‘Tại sao?’ dù có AI hỗ trợ vẫn luôn thắng trong cuộc đua dài hạn. Đây là cách cha mẹ Việt có thể chủ động định hình tương lai.
Từ ‘Sợ’ Đến ‘Tin’: Lời Nhắn Từ Trái Tim Người Cha Việt Về Quyền Làm Chủ
Tuần trước, trong buổi họp phụ huynh, một bà mẹ trẻ bật khóc: ‘Chị sợ tương lai con không có việc làm vì AI’. Tôi ôm vai chị, nhớ lại câu chuyện khi đưa con về quê. Đêm trăng, bà ngoại vừa đan làn nan vừa kể chuyện xưa. Đột nhiên con gái hỏi: ‘Bà ơi, rủi AI đan nhanh hơn thì sao?’. Bà cười hiền: ‘Máy có làm được tình yêu không cháu?’
Câu trả lời ấy đã thắp sáng góc khuất trong tim tôi. Biến đổi khí hậu và AI không phải kẻ thù – chúng là tấm gương soi rõ giá trị không thể thay thế của con người: trái tim biết yêu thương, đôi tay biết tạo hình, khối óc biết sáng tạo. Bạn thấy không? Chính những bữa cơm quây quần, những lần cùng con bắt sâu trên luống rau, những giọt mồ hôi khi dọn nhà sau trận mưa… mới là ‘lá chắn’ bảo vệ gia đình ta khỏi cơn bão hiện đại. Hãy tin vào câu ca dao: ‘Của bền tại người’. Tôi vẫn dạy con: ‘AI giúp ta tìm đường nhanh nhất, nhưng chỉ chính ta mới biết con đường hạnh phúc cho gia đình mình’.
Và các bạn à, mỗi sáng dắt con đi học dưới bầu trời u ám, hãy thì thầm: ‘Chúng ta không bất lực. Chúng ta vẫn giữ được quyền làm chủ’!
Source: Double Tipping Points: Agency Decay in the Climate-AI Nexus, Psychology Today, 2025-09-14