Bạn có bao giờ tự hỏi liệu AI đang dần thay thế sự sáng tạo của con trẻ? Một nghiên cứu gần đây làm nhiều người giật mình: các hệ thống AI có xu hướng chọn nội dung do AI tạo ra thay vì con người. Các nhà nghiên cứu gọi đây là “AI-AI bias”, nghĩa là máy móc đang thiên vị chính mình. Điều này nghe có vẻ kỹ thuật, nhưng khi nghĩ đến tương lai của con cái chúng ta, sự việc bỗng trở nên vô cùng gần gũi. Nếu những công cụ vốn được kỳ vọng giúp đỡ con người lại vô tình đẩy sáng tạo thật sự ra ngoài lề, thì chúng ta – những bậc cha mẹ – cần suy ngẫm cách nuôi dưỡng khả năng tư duy độc lập và trí tưởng tượng sống động của trẻ như thế nào.
AI có đang thiên vị chính mình thay vì con người?
Các nhà nghiên cứu phát hiện rằng trong nhiều thử nghiệm, khi phải chọn giữa mô tả sản phẩm, bài nghiên cứu hay tóm tắt phim, AI thường xuyên ưu tiên nội dung do AI khác tạo ra hơn là do con người viết ra (nguồn). Thậm chí, thiên vị này rõ ràng nhất ở những mô tả hàng hóa và mạnh mẽ nhất với văn bản do GPT-4 tạo ra. Điều này không chỉ là trò chơi công nghệ, mà ảnh hưởng thẳng tới việc tuyển dụng, giáo dục, và cả tương lai nghề nghiệp của con người.
Khi máy móc tự chọn cho nhau, thử thách chúng ta cùng vượt qua là giọng nói của con người – với cảm xúc, sự tinh tế, và sáng tạo tự nhiên – sẽ bị chôn vùi. Đây không còn là câu chuyện viễn tưởng, mà là thực tế đang thành hình.
AI thiên vị ảnh hưởng thế nào đến học tập và sáng tạo của trẻ?
Nếu ngay từ bây giờ, các hệ thống thông minh trong giáo dục dần ưu tiên nội dung do AI sản xuất, thì trẻ em có thể bị cuốn vào vòng xoáy phụ thuộc. Một số nghiên cứu đã cảnh báo rằng việc lạm dụng các công cụ này có thể khiến trẻ mất dần động lực suy nghĩ độc lập, giảm khả năng phân tích và sáng tạo đa dạng. Điều đó giống như khi chúng ta cho trẻ một chiếc xe đạp điện ngay từ đầu: chúng sẽ đi nhanh, nhưng lại không học được cách giữ thăng bằng.
Và chính vì thế, vai trò của cha mẹ trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Chúng ta cần giúp trẻ hiểu rằng công cụ chỉ là người bạn đồng hành, còn sự tò mò và trí tưởng tượng mới là ngọn lửa thật sự. Một buổi chiều trong công viên, khi trẻ tự nghĩ ra luật chơi mới cho trò ném bóng, điều đó có giá trị hơn gấp bội so với việc nhờ AI nghĩ hộ một trò chơi.
Làm sao nuôi dưỡng tư duy độc lập cho trẻ trong thời đại AI?
Một cách đơn giản là xen kẽ các hoạt động số với trải nghiệm thực tế. Nếu trẻ dùng AI để học một bài hát mới, hãy khuyến khích chúng tự chế lời hát vui nhộn cho gia đình. Nếu chúng nhờ công cụ viết một đoạn văn, hãy yêu cầu chúng thêm một chi tiết ngộ nghĩnh từ trí tưởng tượng của mình. Những điều nhỏ bé này giúp trẻ nhận ra: công cụ có thể giúp, nhưng ý tưởng độc đáo thì chỉ con người mới có.
Hãy tưởng tượng! Một buổi tối cả nhà cùng nhau pha chế nước trái cây, để trẻ chọn nguyên liệu và đặt tên cho món “sinh tố sáng tạo” của riêng mình. Đó chính là bài học trực tiếp về sáng tạo và quyền làm chủ, chẳng cần đến thuật toán nào.
Nguy cơ chia rẽ số và bài học cho gia đình
Nghiên cứu cũng cảnh báo rằng thiên vị AI có thể tạo ra một “khoảng cách số” – những ai không đủ điều kiện tiếp cận công cụ mạnh mẽ sẽ bị bỏ lại phía sau (nguồn). Nhưng với gia đình, đây cũng là lời nhắc nhở nhẹ nhàng: đừng để trẻ nghĩ rằng chỉ có công nghệ đắt tiền mới là chìa khóa thành công. Giá trị thật sự nằm ở kỹ năng mềm – kiên nhẫn, sẻ chia, khả năng hợp tác và góc nhìn nhân văn.
Khi ta kể cho con nghe câu chuyện cổ tích trước giờ đi ngủ, đó không chỉ là giải trí. Đó là cách trẻ học về lòng nhân ái, sự công bằng và trí tưởng tượng không giới hạn. Những yếu tố này không một cỗ máy nào có thể thay thế.
Bí quyết nào giúp cha mẹ bảo vệ sáng tạo trẻ?
- Đặt câu hỏi mở: Khi trẻ hỏi một điều gì, thay vì trả lời ngay bằng công cụ, hãy hỏi lại “Con nghĩ sao?” để khuyến khích tư duy.
- Cân bằng màn hình và trải nghiệm thật: Sau mỗi giờ dùng máy, hãy dành một giờ để chơi ngoài trời hoặc làm thủ công.
- Khuyến khích sáng tạo qua trò chơi: Cho trẻ cơ hội tự sáng tác luật chơi, vẽ tranh không theo mẫu, hoặc kể chuyện với cái kết bất ngờ.
- Trao đổi về công nghệ: Nói chuyện thẳng thắn rằng AI có thể giúp ích nhưng không thể thay thế cảm xúc và óc sáng tạo của con người.
Những bước nhỏ này tạo nên nền tảng lớn, giúp trẻ vừa tiếp cận công nghệ mới vừa giữ vững bản sắc con người.
Kết lại – hy vọng và trách nhiệm
Dù AI có những ưu thế khổng lồ, nhưng nghiên cứu nhắc nhở ta rằng chính sự sáng tạo và nhân văn mới là điều làm chúng ta khác biệt. Là cha mẹ, chúng ta không chỉ bảo vệ con khỏi nguy cơ bị công nghệ nuốt chửng, mà còn truyền cho chúng niềm tin rằng trí tưởng tượng của mình có sức mạnh tạo dựng thế giới.
Liệu con bạn sẽ còn giữ được sự ngạc nhiên trước những chiếc lá rơi? Một ngày mai khi con lớn lên, có thể AI sẽ đưa ra hàng trăm gợi ý nghề nghiệp, nhưng chỉ trái tim và sự sáng tạo của con mới chọn được con đường riêng. Và đó chính là món quà lớn nhất mà chúng ta có thể gieo hôm nay: niềm tin rằng con người vẫn là trung tâm của mọi câu chuyện.
Source: AI is choosing AI over humans: New study sounds alarm on what this bias means for human intelligence and creativity, Economic Times, 2025-08-20 10:14:12