Liệu niềm vui công nghệ hôm nay có thật sự mở lối cho ngày mai của con? Tôi vừa tản bộ cùng bé gái nhà tôi khi chiều tà buông xuống công viên gần nhà, vừa ngẫm nghĩ về câu hỏi này.
AI: Cơ hội hay thử thách cho giáo dục công bằng?
“Chìa khóa không phải là chạy theo lợi ích ngay trước mắt, mà là dùng nó để kết nối, bồi dưỡng và thúc đẩy tương lai cho tất cả mọi người,” một nhà lãnh đạo châu Á từng chia sẻ. Điều này khiến tôi liên tưởng đến bé gái vừa ôm computer ra góc nhà, mắt sáng rực áo mưa nhiều màu nhảy múa trên màn hình. Con chỉ thấy màu sắc vui mắt, còn bố lại trăn trở sau màn hình ấy – liệu có cách nào giúp con vừa vui lại vừa phát triển trong môi trường cân bằng? Bé còn bé quá để hiểu thuật ngữ AI, nhưng chính điều đó lại khiến tôi lo hơn bao giờ hết: công cụ này có thể là cánh cửa mơ ước… hoặc cũng có thể là cái bẫy vô hình nếu thiếu định hướng.
Tôi thỉnh thoảng giật mình khi thấy con say sưa với trò chơi trí tuệ nhân tạo. Nếu công nghệ này thực sự đóng vai trò như người bạn tri thức, thì ai đang đảm bảo người bạn ấy không phân biệt bạn gái hay bạn trai, giàu hay nghèo? Như cái lần bé mê tấm ảnh một vùng núi tuyết, tôi liền hỏi: “Bố con mình có thể trò chuyện với bạn ở dãy núi tuyết không nhờ AI không nhỉ?” Tiếng cười nghiêng ngả của con khiến tôi hiểu: giáo dục công bằng bắt đầu từ những câu hỏi đơn giản như vậy.
Làm sao để công nghệ là cây cầu, không phải bức tường chia rẽ?
“Một thế giới không phân biệt giàu nghèo bắt đầu từ các công cụ không phân biệt đối xử,” ai cũng hay nói vậy khi bàn về giáo dục tương lai. Thống kê từ các nhà đầu tư quốc tế cũng đồng tình – và khi ai cũng nhìn về một hướng, tôi lại muốn dạy con một bài học nhỏ. Mỗi lần nở máy tính ra, tôi đều đặt câu hỏi: “Con nghĩ cái màn hình này giúp các bạn nhỏ ngoài công viên không? Hay nó chỉ vui với con thôi?” Có hôm bé im lặng. Có hôm bé thắp đèn pin chĩa ra cửa, rủ bố đi tìm bạn nhỏ đang tập xe đạp: “Sẽ vui hơn nếu bạn ấy cũng được học AI như con mà!”
Chính những khoảnh khắc đó dạy tôi thứ gì quan trọng hơn con số thống kê. Tôi nhớ bé gái từng phải thay bàn học vì vách ngăn thuở nào – nhưng trước mosaic của hiện đại, tôi chọn cho con chiếc ghế gỗ ấm mà cả nhà cùng ngồi. Như cái chiều hôm ấy khi con vẽ mặt trời đỏ rực, rồi ngưng lại hỏi: “AI biết vẽ bóng cây không bố?” Tôi mỉm cười nắm tay con kéo màn hình ra hàng hiên, chỉ vào tán phượng ngoài sân: “Thôi nào, chắc ai cũng thích cái bóng mát tự nhiên hơn!”
Giải pháp nào cho cuộc chơi đồng đẳng?
Chúng ta đông á không cần phải bay bổng đến mức quốc gia ngay. Chỉ cần thật lòng nhìn về phía con thôi. Có những buổi tối tôi thấy bé ngủ gật trên bàn học, tay vẫn bám chiếc tablet. Có khi tôi vội tắt màn hình, rủ con ra sân chơi học cách đếm sao thay vì đọc số liệu. Người ta bảo trí tuệ nhân tạo giúp những đứa trẻ tự học, nhưng với tôi, nó phải giúp chúng biết trân trọng cả những cái nắm tay nóng hổi lúc cần câu hỏi khó.
Một nhà lãnh đạo từng chỉ ra điều quan trọng này: công nghệ không ở để đo lường IQ, mà phải giúp cultivate trái tim học sinh. Điều đó khiến tôi liên tưởng ngay đến bé đang nghịch AI vẽ tranh. Bé muốn in bản vẽ ngay, nhưng tôi hỏi nhỏ: “Liệu bạn nhỏ bán bánh tiêu kia có cơ hội được vẽ trời đầy sao không con?” Bé ngoài ngơ, rồi chạy ra phố mua hai cái bánh tiêu cả nhà cùng ăn – đơn giản vậy mà lại thấy công bằng thật gần.
Cha mẹ nên làm gì trong kỷ nguyên số của AI?
Mỗi lần con tíu tít kể về robot biết kể chuyện, tôi đều thấy nghẹn lòng nghĩ về trách nhiệm của những người làm ba mẹ. Barangkali công nghệ có thể dạy con phân tích từ ngữ, nhưng thử hỏi nó có giúp bé nhận ra tiếng còi xe đạp phía xa là ai không? Tôi tin điều kỳ diệu nằm ở điểm giao thoa: AI như chiếc la bàn, còn ba mẹ là định hướng viên. Không bao giờ đẩy bé vào các bài học định sẵn – tôi chọn con đường ngược lại: vừa dạy toán, vừa đếm chim trên mái nhà qua ứng dụng nhận diện AI. Có hôm bé gật đầu cười: “Robot dạy em xem thời tiết, nhưng chỉ có bố dạy em biết khi nào trời đẹp là dắt em đi dã ngoại!”
Vậy, chúng ta có thể bắt đầu từ đâu để đảm bảo công bằng?
Tôi nhận ra bí quyết không phải là trở thành chuyên gia AI, mà là giữ được tim ấm áp trước từng dòng code cold. Bạn thử nhé: tắt phần mềm dạy học một tiếng, rủ con ra sân diálogo với bồ câu. Có khi chính những tia nắng nhẹ hàng ngày mới là chương trình giáo dục công bằng nhất, đúng không? Như bé nhà tôi vẫn chọn AI để khám phá thế giới, nhưng lại quay sang hỏi: “Bố ơi, sao máy tính không vẽ được mùi hương hoa sữa buổi tối?”
Tiếng cười ấy là lời đáp cho mọi lo âu – rằng dù thế giới xoay vần, tình yêu bố mẹ vẫn là nền tảng vững chắc nhất. Thử tưởng tượng AI là món súp nóng hổi: có dinh dưỡng, nhưng quan trọng nhất vẫn phải là chiếc muỗng bạn chọn, từ bàn tay người cha, người mẹ đang vật lộn với công nghệ nhưng vẫn cố giữ ngữ điệu truyền thống trong nốt nhạc ru con!
Source: Xây dựng AI trên nền tảng công bằng, The Star, 2025/08/31
Bài viết mới nhất