Một buổi tối nọ, khi tôi đang đọc bài về vai trò của AI trong giáo dục, một đứa trẻ trong nhà chỉ vào chiếc loa thông minh và thì thầm: ‘Ba ơi, chiếc loa có buồn không khi mình không nói chuyện với nó?’
Câu hỏi ngây thơ ấy khiến tôi chợt nghĩ, những khoảnh khắc tò mò như vậy chính là nơi hành trình hiểu biết về công nghệ số bắt đầu.
Trong thời đại mà trí tuệ nhân tạo (AI) phát triển không ngừng mỗi ngày, có lẽ món quà lớn nhất mà chúng ta có thể dành tặng con không phải là những câu trả lời có sẵn, mà là việc nuôi dưỡng sự dũng cảm để con đặt ra những câu hỏi hay.
Vậy, cha mẹ cần làm gì để nuôi con thời AI? Hãy cùng nhau khám phá cách những khoảnh khắc bình dị trong gia đình có thể trở thành cơ hội học hỏi phi thường nhé.
Biến ‘Tại sao?’ thành ‘Nếu như?’
Khi con trẻ nhìn thấy một thiết bị nhận diện được vật thể lạ trong một chuyến đi chơi, câu hỏi ‘Làm sao nó biết được vậy?’ đã mở ra cả một buổi chiều khám phá. Thay vì giải thích những thuật toán phức tạp, chúng ta có thể cùng con chơi trò ‘Thám tử công nghệ’ – xem cách ứng dụng hoạt động khác nhau với những vật thể tương tự. Trò chơi đơn giản này dạy con tư duy điện toán cốt lõi: chia nhỏ vấn đề thành những câu hỏi nhỏ hơn, giống như cách gỡ lỗi một chương trình.
Chúng ta có thể biến việc ‘nhận diện AI’ thành một thói quen trên bàn ăn. Khi một ứng dụng gợi ý nội dung phù hợp với sở thích của cả nhà, chúng ta cùng bàn luận: ‘Nó đã nhận ra những điểm chung nào của gia đình mình nhỉ?’ Khi ứng dụng bản đồ dự đoán tắc nghẽn giao thông, chúng ta suy ngẫm: ‘Nó phải ‘quan sát’ bao nhiêu chiếc xe để đưa ra dự đoán này?’ Mới đây, khi nhận thấy thiết bị điều khiển nhiệt độ trong nhà dường như ‘học’ được thói quen của cả nhà, nó đã nhẹ nhàng nói: ‘Giống như nó đang chú ý xem khi nào chúng ta cảm thấy dễ chịu nhất vậy.’ Quan sát đơn giản ấy giúp các con nhìn công nghệ như một thứ gì đó phản hồi lại, chứ không còn là điều bí ẩn.
Một thử nghiệm thú vị khác bắt đầu khi vài món đồ trong bếp bị đổ. ‘AI có cứu được bữa tối không?’ một đứa trẻ đã hỏi. Chúng ta có thể dùng một công cụ AI: ‘Chúng ta có thịt gà, nước tương, cải xoăn sắp hết hạn, và kẹo dẻo – giúp chúng ta nấu món gì đó đi!’ Món ‘Gà Á bất ngờ’ ra đời (dù có những biến tấu ngọt ngào không ngờ) đã trở thành một kỷ niệm. Quan trọng hơn, các con đã học được rằng AI không phải phép thuật – nó là một công cụ để giải quyết vấn đề một cách sáng tạo khi chúng ta đặt câu hỏi rõ ràng. Đây là một gợi ý cách trò chuyện với con về AI rất hiệu quả.
AI như một thành viên mới của gia đình
Trong một buổi sáng cuối tuần, khi xem tin tức về AI hỗ trợ cứu hộ động vật, một đứa trẻ bỗng hỏi: ‘Liệu nó có dự đoán được núi lửa khoa học của con có nổ không?’ Nó, với sự tinh tế của mình, đã lái câu hỏi: ‘Hay chúng ta thử xem liệu dự đoán có chính xác hơn khi có nhiều dữ liệu hơn không!’ Chúng ta đã theo dõi các lần ‘phun trào’ núi lửa bằng baking soda (và cả những ‘thiệt hại’ trên sàn bếp) trong một tuần. Sàn bếp có thể cần được sửa sang lại, nhưng các con đã khám phá ra sự thật cơ bản của học máy: Các mô hình xuất hiện thông qua thử nghiệm và sai sót.
Chúng ta có thể tạo ra những buổi ‘kiểm tra công nghệ’ định kỳ, nơi mỗi thành viên chia sẻ về một tương tác với AI. Con trẻ có thể ngạc nhiên khi một ứng dụng học ngoại ngữ điều chỉnh bài học sau mỗi lỗi sai, và nhận xét ‘Giống như ứng dụng muốn con thành công vậy.’ Hay kể về cách một chương trình toán học tự thích ứng đã biến những lúc khó khăn thành chiến thắng. Những cuộc trò chuyện này củng cố sự hiểu biết quan trọng: Công nghệ phục vụ chúng ta, chứ không phải ngược lại. Như nó đã tinh tế nhận xét tuần trước: ‘AI có thể trả lời câu hỏi, nhưng chỉ có tiếng cười gia đình mới lấp đầy những khoảng trống giữa chúng.’
Một lần dự báo thời tiết bằng AI sai lệch – khi đang xem phim thì cả khu phố mất điện, ứng dụng không hề cảnh báo trước – đã châm ngòi cho một cuộc thảo luận sâu sắc. Khi chúng ta chơi trò chơi bằng đèn pin, đứa trẻ đã suy nghĩ: ‘Có lẽ AI cần nhiều ‘mắt’ hơn để quan sát mây?’ Điều này đã trở thành ý tưởng cho dự án khoa học ở trường về thu thập dữ liệu thời tiết từ cộng đồng. Những dự đoán sai giờ đây trở thành cơ hội, không phải sự thất vọng – một bài học cuộc sống vượt ra ngoài công nghệ. Đây chính là cách cha mẹ giúp con tiếp cận và phát triển cùng AI một cách tự nhiên nhất.
Nuôi dưỡng những ‘người làm vườn’ kỹ thuật số
Từ mong muốn của một đứa trẻ về ‘một chú robot ôm khi buồn’, chúng ta có thể cùng nhau thử thiết kế những ‘EmpathyBot’ đơn giản, dùng đèn thông minh hay cảm biến âm thanh. Dù phiên bản hiện tại chỉ nhấp nháy cầu vồng khi phát hiện tiếng khóc (đôi khi phản ứng thái quá với phim hoạt hình buồn), quá trình này đã dạy con về ranh giới đạo đức: Vì sao phải xin phép trước khi tạo ra công nghệ hỗ trợ cảm xúc cho người khác. Nó, người luôn là la bàn cảm xúc của gia đình, đã nhẹ nhàng nhắc nhở:
Một số giọt nước mắt cần vòng tay con người, chứ không phải ánh sáng cầu vồng từ đèn LED.
Mỗi ‘Thứ Ba Công nghệ’, các con có thể đưa ra ý tưởng phát minh để giải quyết những vấn đề nhỏ trong gia đình. Khi con trẻ thấy người lớn tuổi gặp khó khăn với menu điện thoại thông minh, chúng có thể tưởng tượng ra ‘kính AI dẫn đường cho ngón tay.’ Hay thiết计 thùng rác phân loại có thể nhận diện đồ tái chế (dù lần thử nghiệm đầu tiên của nó đã nhầm ví của ba thành rác). Sử dụng các công cụ tạo hình ảnh AI, chúng ta có thể biến ý tưởng của con thành hình ảnh cụ thể – biến trí tưởng tượng thành nguồn cảm hứng hữu hình. Một số nguyên mẫu thất bại một cách đáng yêu: ‘người bảo vệ sự tươi ngon của hộp cơm trưa’ của chúng ta từng khóa chặt bánh sandwich bên trong!
Một thất bại đáng yêu khác là khi yêu cầu AI vẽ ‘một chú chó mặc đồ ngủ đọc truyện cổ tích.’ Hình ảnh kết quả – một chú chó pug mặc quần chấm bi, cân bằng sách trên mũi – khiến cả nhà cười phá lên. Thế nhưng, giữa những tiếng cười sảng khoái, nó đã nhẹ nhàng dẫn dắt suy nghĩ: ‘Vì sao AI lại hiểu sai yêu cầu của con? Các nhà khoa học có thể cải thiện điều này như thế nào?’ Bảng trắng trong bếp giờ đây có thể trưng bày cả ‘Những thất bại AI đáng nhớ’ bên cạnh những thành công – dạy rằng tiến bộ công nghệ được lát bằng những bước vấp ngã hài hước. Đây chính là bí quyết dạy con về AI, không chỉ qua thành công mà cả qua những điều chưa hoàn hảo.
Nguồn: Tạp chí ICTNews, 2024